Het ouder wordende brein

Al jaren ben ik redactielid van de Historische vereniging in Vledder. In ons tijdschrift, dat 3 keer per jaar verschijnt, schrijf ik altijd één of meer artikelen en daarnaast verzorg ik de rubriek “Het Geheugen”. Daarvoor interview ik iemand met consequent dezelfde vier vragen. “Wat is uw oudste herinnering, welke herinnering heeft het meeste indruk op u gemaakt, welke persoon heeft u als het meest kleurrijk ervaren en welke verandering aan het dorp vindt u de mooiste en welke de lelijkste.”

Inmiddels heb ik zo’n 20 interviews gedaan en die interviews leveren altijd de mooiste verhalen op. Eén van de laatste was een interview was met onze oude huisarts van 92 samen mijn zijn vrouw, die de apotheek verzorgde.  Aanvankelijk voelden zij er weinig voor, maar op sterk aandringen van hun dochter gingen zij overstag, met als argument: “Pa, ma, zo blijven toch heel mooie verhalen bewaard!”.  Maar over dat interview gaat mijn bouwsteen niet,  ik wil het graag met u hebben over het geheugen en de gevolgen van het ouder worden op het menselijk brein. Het woord brein heeft – zo zegt Wikipedia - drie betekenissen, t.w. :

*          de hersenen, als orgaan in het menselijk of dierlijk lichaam;

*          het verstand, bijvoorbeeld een goed gebruik van de hersenen;

*          intelligentie, hij of zij heeft een goed brein, daarmee bedoelt men dan dat betrokkene beschikt over een intelligent vermogen.

In het vervolg van mijn verhaal bedoel ik met het brein “de hersenen”.

Nog voor een goed begrip. Onze hersenen bestaan uit:

*          De hersenstam (regelt o.a. bloeddruk, ademhaling, hartfrequentie, kortom het autonome zenuwstelsel, dat niet onder invloed staat van de vrije wil).

*          De grote hersenen (de prefrontale cortex gaat over inzicht, het overwegen en afwegen, flexibiliteit en moreel besef en het vermogen tot empathie . Het is de dirigent van ons brein).

*          De kleine hersenen( regelt de coördinatie van spierbewegingen, zoals lopen en schrijven).

*          Het limbisch systeem met het geheugen centrum of de hippocampus.

*          De hersenschors (de plaats voor gevoel , motoriek, taal, denken en planning).

Het voert nu te ver hierop dieper in te gaan.

Ouder worden eist zijn tol, dat weten we. Steeds meer beschadigingen treden op in ons DNA, soms treedt herstel op maar in de loop van de tijd lukt dat niet meer en treden er klachten op. Velen van ons herkennen die klachten bij zichzelf of bij anderen. Het lichaam laat je in de steek. Artrose in heup of knie, kortademigheid, hartfalen, hardhorendheid, je huid krijgt vlekken of gaat rimpelen, maar … door staar zie je dat gelukkig niet. Ik kom nu bij mijn eigenlijke onderwerp. Het ouder wordende brein.

Ontsnapt het brein aan de kleine beschadigingen van het DNA? Helaas, de veroudering van onze hersenen onderscheidt zich principieel niet van het patroon van andere organen. Uit de wetenschap weten dat je hersenen vanaf je 60e levensjaar in gewicht maar ook in kwaliteit afnemen. Bij de geboorte van een mens wegen de hersenen gemiddeld zo’n 300 gram, na een jaar 1000 gram en bij een volwassenen van 1300 tot 1500 gram. Vanaf je 60e tot je 80e levensjaar neemt het gewicht met 10% af. Misschien is het verder goed te weten dat de hersenen pas volgroeid zijn zo rond je 24e jaar. Vandaar dat jongeren onder deze leeftijd vaak nogal onbezonnen dingen doen. Alles is volgroeid, inclusief de geslachtdrift, de emoties en de testeronproductie, maar het controlecentrum in de voorste hersenen functioneert nog niet optimaal, zodat ze de consequenties van hun daden nog niet kunnen overzien.

Dan is er nog een opmerkelijk verschijnsel. Vanaf het midden van de vorige eeuw begint de gemiddelde leeftijd van de mens plotseling  te stijgen. Voor vrouwen is de gemiddelde leeftijd nu 83 jaar, voor mannen 79 jaar. Sinds enkele decennia neemt de verwachte leeftijd elke 10 jaar met 2 à 3 jaar toe. Dat betekent dat mijn kleindochter van 17 bij onveranderde omstandigheden en bij het voortzetten van deze trend  zij een gemiddelde leeftijd van 100 jaar mag verwachten. Deze ontwikkeling heeft uiteraard ook gevolgen voor de ontwikkeling van ons brein en de volksgezondheid in het bijzonder.

In ons autobiografisch geheugen registreren we onze persoonlijke lotgevallen. Het is het register dat we raadplegen als iemand ons vraagt wat bijvoorbeeld onze vroegste herinnering is, welke herinnering het meeste indruk op je gemaakt heeft of wie de meest kleurrijke figuur in je leven is geweest. Misschien kunt u die drie vragen ook aan uzelf stellen. Kijken of u aan het eind van de bouwsteen deze vragen nog herinnert. Het autobiografisch geheugen groeit met ons op, het is onze intiemste metgezel, maar onze metgezel stelt ons ook veel vragen. Ik noem een paar. Waarom zijn we vrijwel alles vergeten wat voor ons derde of vierde levensjaar gebeurde? Waarom lijkt het leven sneller te gaan naarmate we ouder worden? Waarom hebben we een feilloos geheugen voor de krenkingen, die ons zijn aangedaan? En waarom functioneert het langetermijngeheugen beter dan het korte termijngeheugen bij het ouder worden.

En voor de opa’s of pakes onder ons:  “Waarom wint uw kleinkind van zes of zeven jaar met het grootste gemak het spel “Memory” altijd van u?” Vragen waarop de wetenschapper misschien een antwoord kan geven, ik waag mij er niet aan. Waaraan merken we dat de kwaliteit van ons geheugen achteruit gaat. Ik noem er zeven.

1. Verstrooidheid. We hebben er allemaal mee te maken, de een wat meer dan de ander. "Waar heb ik toch mijn bril gelaten?" is zo'n voorbeeld. Thuis heb ik altijd wat leedvermaak als mijn vrouw iets kwijt raakt (wat zelden gebeurt en bij mij vaak) en ik haar met ingehouden pret kan antwoorden met haar eigen wijze woorden: “Meeste kans dat je het  kunt vinden op de plaats waar je het hebt neergelegd!” Het meest verregaande, dat ik ooit eens meemaakte was het voorval dat een collega met z'n auto het fietsenhok binnenreed terwijl hij dacht dat hij op de fiets zat. De man bekleedde een hoge functie.
2. Vergankelijkheid. Weg met die ballast. Als voorbeeld noem ik "Wie weet nog de kleur van de jurk van de gastvrouw tijdens het laatste kerstdiner?". Velen – denk ik – hebben al moeite met de herinnering waar en hoe dat kerstdiner was, laat staan dat men de kleur van de jurk van de gastvrouw nog weet., terwijl zij toch zo haar best had gedaan er zo verzorgd  en aantrekkelijk mogelijk uit te zien.
3. Blokkeren. Wel in het geheugen, maar de toegang ontbreekt. Het gaat hierbij vooral om namen. "Hoe heette hij of zij toch al weer?". Vooral bij een reünie kan dat tot pijnlijke momenten lijden. We hebben er allemaal last van, dus maakt u zich niet bezorgd.
4. Verkeerde toeschrijving. We herinneren ons een bepaald voorval. Maar gaan personen verwisselen. Kan heel vervelend zijn bij het vertellen van verhalen of anekdotes. Je kunt mensen echt onrecht aandoen, sterker nog vriendschappen kunnen er verstoord door raken.
5. Vatbaar voor suggestie. Overkwam mij een tijdje geleden. Ik kwam een oud-klasgenote tegen en zij herinnerde mij aan een voorval van zo'n 50 jaar geleden waarin ik een – laat ik het zo zeggen - een prettige rol vervulde. Ik wist mij het voorval niet te herinneren, maar ik wou die herinnering graag bevestigen. Ik denk nu dat het waar is, maar of dat zo is? Bekend is dat het geheugen eens wel een loopje met je neemt.
6. Opfleuren van de herinnering. Verhalen mooier maken dan ze zijn. Vooral optimisten maken zich hieraan schuldig. Het omgekeerde gebeurt ook bij pessimisten. Volgens mijn vrouw maak ik mij vaak schuldig aan het eerste.
7. Het in de steek laten van het prospectieve geheugen, prospectief wil in dit verband zeggen het in de toekomst willen verrichten van een handeling. Je doet bijvoorbeeld een knoop in je zakdoek om ’s avonds bij thuiskomst nog een kaartje voor de schouwburg te kopen. Bij thuiskomst vind je de knoop in de zakdoek, maar je weet niet meer waarom je een knoop in de zakdoek hebt gelegd. Of je staat in de kelder en bent vergeten wat je er te zoeken hebt. Vast en zeker voor velen van u heel herkenbaar.

Zoals gezegd, bij het ouder worden boet ook de kwaliteit van de hersenen in, net zo als andere functies van ons lichaam. Tijdens onze opvoeding en op school leren we controle over ons zelf krijgen en ons driftleven beheersen. Dat wordt in onze hersenschors vastgelegd. Bij mensen op hoge leeftijd zie je dan dat het gepolijste deel weer gaat verdwijnen. Mensen weten zich dan minder goed te beheersen, de remmingen gaan weg, men wordt driftiger, neemt geen blad meer voor de mond, het takt verdwijnt, enz. Voor kinderen van ouders op leeftijd weer belangrijk om te weten. Overigens ook weer opmerkelijk dat heel veel oude en wijze mensen heel goed weten hoe met tact om te gaan.

Tenslotte hebben we het ook nog nauwelijks gehad over de vraag wat je tegen geheugenverlies kunt doen. Wel iets, maar toch ook weer niet zo veel, De kwaliteit van het geheugen is immers ook weer voor een belangrijk deel genetisch bepaald. Belangrijke hulpmiddelen zijn:

-          vaste plekken,

-          vaste rituelen;

-          orde en regelmaat,

-          goed concentreren, betekenis geven aan dingen,

-          namen herhalen bij het voorstellen,

-          denken en vooral terugdenken.

En misschien wel de belangrijkste: veel bewegen.

Nu zult u misschien denken wat heeft het geheugen nu met de loge te maken. Toch wel iets. Ik denk hierbij aan de bezoeken die we al jaren getrouw twee maal per week brengen aan één van onze leden, die wordt verpleegd in het verpleeghuis “Anna Schotanus”.  Hoe gaan we hiermee om, terwijl we weten dat hij aan het eind van de dag ons bezoek al weer is vergeten.

Ter overdenking geef ik u twee vragen mee.

"Hoe gaan we zo goed mogelijk om met mensen die dementeren of met mensen, die aan de ziekte van Alzheimer lijden."

Een andere vraag is, en dan doe ik een beroep op uw eigen geheugen: "Waarom bent u indertijd lid van de loge geworden en zijn uw verwachtingen, respectievelijk voornemens van toen ook uitgekomen”.

Tiemen Stuiver

Spreuk:

Een bouwsteen, het product van onze hersenen. Toch een wonder?